BÀI 10:
BÁO CHÍ CÁCH MẠNG VIỆT NAM 1996-2006: TỪ THÔNG TIN ĐẾN PHẢN BIỆN, KIẾN TẠO

BPO – 10 năm sau đổi mới (1986-1996), Việt Nam thoát khỏi khủng hoảng kinh tế – xã hội, từng bước ổn định và phát triển. Đại hội VIII của Đảng năm 1996 khẳng định mục tiêu: tiếp tục đổi mới toàn diện, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đó cũng là thời kỳ báo chí bước vào giai đoạn trưởng thành về tư duy, sắc bén về phản biện, phong phú về thể loại, đa dạng về nội dung và hình thức. Nếu giai đoạn 1986-1996, báo chí là “ngòi nổ mở đường” cho công cuộc đổi mới, thì từ năm 1996-2006, báo chí thực sự trở thành “ngòi bút kiến tạo”, cùng Đảng và Nhà nước thực hiện sứ mệnh đưa đất nước hội nhập, phát triển bền vững.

Củng cố niềm tin – kiến tạo đồng thuận xã hội

Giai đoạn 1996-2006 là thời kỳ đất nước có những bước tiến mạnh mẽ trong công cuộc đổi mới toàn diện và mở rộng hội nhập quốc tế. Từ việc gia nhập ASEAN năm 1995, Việt Nam tiếp tục tích cực tham gia vào các tổ chức khu vực và toàn cầu như APEC, ký kết nhiều hiệp định thương mại song phương và đa phương, đặc biệt là chuẩn bị tích cực cho việc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào năm 2007. Trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng đó, báo chí Việt Nam là kênh thông tin chiến lược, giữ vị trí then chốt trong việc giải thích rõ ràng, đầy đủ các chủ trương, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước đến mọi tầng lớp nhân dân, từ đó góp phần tạo dựng niềm tin xã hội, đồng thuận quốc gia và sự thống nhất trong hành động.

Các Báo Nhân Dân, Quân đội nhân dân, Thời báo Kinh tế Việt Nam, Sài Gòn Giải Phóng, Tuổi Trẻ, Thanh Niên… ngay từ năm 1995 đến sau này đã đồng loạt mở chuyên mục “Việt Nam và thế giới”, “Hội nhập quốc tế”… phản ánh sinh động những chuyến công du của lãnh đạo cấp cao, quá trình đàm phán kinh tế và quan trọng nhất là giúp người dân hiểu rõ hội nhập là cơ hội chứ không phải thách thức đơn thuần.

Báo Bình Phước online đưa tin hoạt động kêu gọi, xúc tiến đầu tư của lãnh đạo tỉnh tại Trung Quốc

Một mặt, báo chí trở thành công cụ tuyên truyền hiệu quả các nguyên tắc cơ bản của đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ quốc tế. Thông qua hàng loạt chuyên trang, chuyên mục, phân tích tình hình thế giới, quan hệ Việt Nam với các nước lớn, khu vực ASEAN, châu Á – Thái Bình Dương, báo chí đã giúp nhân dân hiểu rõ vì sao Việt Nam cần hội nhập, cần mở rộng giao thương và hợp tác quốc tế, đồng thời hiểu đúng bản chất hòa bình, hữu nghị và vì lợi ích quốc gia của chính sách đối ngoại. Nhiều bài báo viết giải thích rõ lợi ích của các hiệp định thương mại song phương với Hoa Kỳ (BTA), tiến trình đàm phán WTO, hay việc tham gia ASEM, APEC… đã góp phần tháo gỡ tâm lý lo ngại, tạo niềm tin vững chắc rằng hội nhập không làm mất đi bản sắc, chủ quyền mà chính là con đường tất yếu để phát triển đất nước.

Mặt khác, báo chí còn đóng vai trò quan trọng trong việc phản bác các luận điệu sai trái, xuyên tạc chủ trương hội nhập của Đảng và Nhà nước, cho rằng Việt Nam sẽ “phụ thuộc”, “hòa tan” vào thế giới tư bản, thì báo chí chính thống với tiếng nói trung thực, bản lĩnh chính trị vững vàng đã kịp thời lên tiếng, đưa ra những bằng chứng thực tiễn thuyết phục, qua đó củng cố niềm tin trong nhân dân.

Hội Nhà báo tỉnh Bến Tre và Hội Nông dân tỉnh Bến Tre phối hợp tổ chức gian hàng quảng bá sản phẩm nông nghiệp của tỉnh tại Hội báo toàn quốc năm 2024

Báo chí còn góp phần thúc đẩy đối ngoại bằng cách quảng bá hình ảnh Việt Nam đổi mới, hòa bình, thân thiện, là điểm đến hấp dẫn về đầu tư, du lịch và hợp tác quốc tế. Hình ảnh một Việt Nam năng động, hội nhập nhưng vẫn giữ vững bản sắc văn hóa được truyền tải qua nhiều ấn phẩm song ngữ, qua mạng lưới báo chí đối ngoại như Vietnam News, VTV4, Đài Tiếng nói Việt Nam, Tạp chí Vietnam Economic Times… đã góp phần xây dựng “thương hiệu quốc gia” trên trường quốc tế, đồng thời làm tăng vị thế và uy tín của Việt Nam trong mắt bạn bè thế giới.

Sự vào cuộc chủ động, sáng tạo, bản lĩnh và trách nhiệm của báo chí chính là một trong những nhân tố quan trọng làm nên thành công bước đầu của công cuộc hội nhập quốc tế, đưa Việt Nam vững vàng bước vào thời kỳ phát triển mới. Nhà báo Hồ Quang Lợi, nguyên Phó Tổng Biên tập Báo Quân đội nhân dân khẳng định: “Báo chí giai đoạn này không đơn thuần đưa tin, mà còn giải thích chính sách, gắn kết niềm tin giữa Đảng với nhân dân. Đó là vai trò then chốt trong đổi mới tư duy quản trị quốc gia”.

Cổ vũ cải cách kinh tế, truyền cảm hứng làm giàu hợp pháp

Từ năm 1995 trở đi, Việt Nam chuyển mạnh sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Kinh tế tư nhân, doanh nghiệp nhỏ và vừa, doanh nghiệp vốn đầu tư nước ngoài (FDI) phát triển mạnh. Báo chí trở thành “cẩm nang phát triển” cho các thành phần kinh tế, truyền cảm hứng cho hàng triệu người khởi nghiệp, làm giàu chính đáng.

Những tờ báo kinh tế như Diễn đàn Doanh nghiệp, Thời báo Kinh tế Sài Gòn, Đầu tư, VnEconomy và nhiều tờ báo Đảng, đài phát thanh – truyền hình các tỉnh, thành phố, đài Trung ương… đăng tải nhiều tin, bài, chuyên trang, chuyên mục về chính sách thuế, luật doanh nghiệp, cơ chế ưu đãi đầu tư, thủ tục hành chính mới, đi kèm hàng loạt phóng sự, ký sự về doanh nhân vượt khó, sáng tạo.

Phóng viên phỏng vấn đại diện hợp tác xã nông nghiệp tham gia không gian trưng bày, giới thiệu sản phẩm tại Hội báo toàn quốc năm 2024

Báo chí trở thành lực lượng tiên phong, “người dẫn đường” tin cậy cổ vũ cải cách kinh tế, truyền cảm hứng làm giàu hợp pháp và nuôi dưỡng khát vọng vươn lên trong các tầng lớp nhân dân. Giai đoạn này, Đảng và Nhà nước chủ trương phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, khuyến khích các thành phần kinh tế cùng phát triển, thúc đẩy doanh nghiệp tư nhân, cải cách thể chế, cải thiện môi trường đầu tư – kinh doanh.

Trong bối cảnh ấy, báo chí trở thành tiếng nói cổ vũ, đồng hành và lan tỏa tinh thần đổi mới ra toàn xã hội, tuyên truyền về mô hình doanh nhân làm giàu, phản ánh các điển hình khởi nghiệp, nông dân chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, áp dụng tiến bộ khoa học – kỹ thuật để tăng năng suất lao động. Những tuyến bài về “Doanh nhân Việt Nam thời kỳ hội nhập”, “Nông dân tỷ phú”, “Làng nghề đổi mới – Sản phẩm vươn xa”… không chỉ mang tính thời sự mà còn khơi dậy tinh thần ham học hỏi, dám nghĩ dám làm, khẳng định giá trị chính đáng của lao động sáng tạo và làm giàu hợp pháp. Nhân vật điển hình như bà Mai Kiều Liên (Vinamilk), ông Phạm Nhật Vượng (khi còn ở Ukraina), hay doanh nhân Đặng Lê Nguyên Vũ thời kỳ đầu G7 – đều được báo chí nhắc đến như biểu tượng của khát vọng đổi mới. Báo chí không chỉ kể câu chuyện thành công, mà còn khơi dậy lòng tin: “Người Việt làm được, nếu dám nghĩ, dám làm!”.

Hội báo toàn quốc năm 2024 tại TP. Hồ Chí Minh có sự góp mặt của 64 gian hàng sản phẩm OCOP đến từ các tỉnh, thành trên cả nước Ảnh: VOV

Không chỉ dừng lại ở việc truyền thông, báo chí còn phản biện tích cực, góp phần hoàn thiện thể chế kinh tế, lên tiếng bảo vệ doanh nghiệp nhỏ và vừa, phát hiện những rào cản, bất cập trong thủ tục hành chính, chính sách tín dụng, môi trường kinh doanh. Qua đó, báo chí trở thành lực lượng đồng hành với cải cách, đóng góp thiết thực cho mục tiêu phát triển bền vững và công bằng. Góp phần xây dựng hình ảnh doanh nhân Việt không chỉ là người làm giàu mà còn là người có trách nhiệm xã hội, thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp vì cộng đồng.

Làm rõ những “điểm nghẽn” thể chế và đấu tranh với tiêu cực

Giai đoạn 1996-2006, báo chí chuyển mạnh từ tuyên truyền sang phản biện xã hội, một đặc trưng rõ nét của báo chí đổi mới. Nhiều loạt bài điều tra tiêu cực gây chấn động, tạo áp lực cải cách thể chế hành chính, tăng tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong bộ máy công quyền.

Còn nhớ loạt bài “Vụ tiêu cực ở PMU 18” (năm 2005) do các báo như Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Tiền Phong thực hiện, không chỉ khiến hàng loạt cán bộ cấp cao bị xử lý mà còn mở ra giai đoạn mới trong kiểm soát quyền lực. Hay trước đó, loạt bài viết về xây dựng sai phép tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh… cho thấy báo chí đã vượt qua ngưỡng “tự kiểm duyệt”, đóng vai trò là tiếng nói của nhân dân trong giám sát quyền lực nhà nước.

Báo chí đã được nhân dân đồng thuận và tin tưởng, bởi lẽ báo chí đã phản ánh đúng những bức xúc đang bị dồn nén của nhân dân bởi nạn tham nhũng gây ra; báo chí đã “tiếp lửa”, là chỗ dựa cho các tầng lớp nhân dân trong cuộc đấu tranh chống tiêu cực, củng cố niềm tin của người dân vào sự lãnh đạo của Đảng. Tiêu biểu là những loạt bài điều tra chống tiêu cực trên các báo: Tuổi Trẻ, Tiền phong, Thanh niên, Lao động, Công an nhân dân, Pháp luật TP. Hồ Chí Minh… đã gây tiếng vang lớn, được dư luận cả nước quan tâm. Đứng đầu là vụ án “con bạc triệu đô” Bùi Tiến Dũng và tiêu cực lớn ở Ban Quản lý dự án PMU18 Bộ Giao thông vận tải bị phanh phui khiến 17 tổ chức và 40 cá nhân ở Bộ Giao thông vận tải liên quan bị xử lý; một số cán bộ của ngành công an liên quan đến “chạy án” bị đình chỉ công tác. Chính phủ đã phải xem xét và điều chỉnh cơ chế quản lý vốn ODA. Vụ việc cán bộ lãnh đạo thị xã Đồ Sơn – Hải Phòng mang hàng chục mảnh đất giá trị tiền tỷ đi chia chác và “quan hệ”… Đất rừng tại huyện ngoại thành Sóc Sơn (Hà Nội) bị “băm nát”,vụ xà xẻo tiền cứu trợ ở Hương Sơn, Hà Tĩnh “chìm xuồng” từ năm 2004-2006 mới bị báo chí “khui” ra. Vấn đề nhà công vụ biến thành nhà tư do báo chí phát hiện, điều tra và đưa ra công luận khiến dư luận cả nước quan tâm và bày tỏ sự bức xúc. Những gian lận trong kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2006 tại một số hội đồng thi của Hà Tây đã châm ngòi cho cả nước phát động phong trào nói không với tiêu cực trong thi cử…

Các nhà báo phỏng vấn, tác nghiệp tại Hội báo toàn quốc năm 2024

Nhiều tờ báo, kênh truyền hình đã thực sự trở thành lực lượng tiên phong, chủ lực trong thực hiện chức năng kiểm tra, giám sát và phản biện xã hội. Các bài viết không đơn thuần thông tin về hiện tượng, các biểu hiện của nạn suy thoái, tham nhũng, mà đã đi sâu phân tích, lý giải sắc bén, làm rõ nguyên nhân khách quan, chủ quan cũng như bản chất, tác hại khôn lường của nạn tham nhũng với những biểu hiện muôn màu, đủ loại tinh vi và trắng trợn của nó; đồng thời, chỉ ra những giải pháp mang tính căn bản và đồng bộ giúp cho Đảng, Nhà nước Việt Nam khắc phục những sơ hở, thiếu sót trong hoạch định chính sách; trong cơ chế quản lý, điều hành; trong rèn luyện, đánh giá, đề bạt, bổ nhiệm cán bộ.

Đưa nghị quyết đến nhân dân bằng ngôn ngữ dễ hiểu và bước vào kỷ nguyên điện tử

Báo chí không chỉ phản ánh đời sống, mà còn thực hiện nhiệm vụ chính trị, tư tưởng quan trọng: đưa nghị quyết của Đảng vào đời sống xã hội. Điểm nổi bật của báo chí thời kỳ này là biết “dịch” nghị quyết thành ngôn ngữ đời sống, dễ hiểu, dễ tiếp thu. Đại hội IX của Đảng (năm 2001) nhấn mạnh vai trò phát triển kinh tế tri thức, tăng cường dân chủ, xây dựng Nhà nước pháp quyền. Nhiều chuyên mục như “Hỏi – đáp chính sách”, “Đảng và cuộc sống”, “Người dân hỏi – chính quyền trả lời”… trên các báo, kênh truyền hình Trung ương và địa phương, trở thành cầu nối hai chiều giữa Đảng với nhân dân.

Nhà báo Hữu Thọ, nguyên Trưởng Ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương, từng nói: “Không phải ai cũng đọc nghị quyết, nhưng qua báo chí, người dân hiểu Đảng đang làm gì. Nếu báo chí làm tốt vai trò này, là đã góp phần lớn vào thành công của đổi mới”.

Những năm cuối thế kỷ XX, đầu XXI, internet bắt đầu phổ biến. Báo chí Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ, mở ra thời đại báo chí đa nền tảng. Tờ VnExpress (năm 2001) ra đời là báo điện tử đầu tiên, mở đầu xu hướng làm báo online chuyên nghiệp. Các báo lớn như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Nhân Dân, Sài Gòn Giải Phóng… nhanh chóng lập trang tin điện tử, cập nhật thời sự gần như theo thời gian thực.

Tờ VnExpress (năm 2001) ra đời là báo điện tử đầu tiên, mở đầu xu hướng làm báo online chuyên nghiệp

Sự thay đổi về công nghệ đồng nghĩa với thay đổi cách làm báo. Báo chí không còn độc quyền thông tin, mà phải cạnh tranh với các nguồn khác như blog, diễn đàn, mạng xã hội sơ khai. Điều này buộc báo chí cách mạng phải nhanh hơn – sâu hơn – trung thực hơn. Song song với đó, các thể loại mới như phóng sự ảnh, tin đa phương tiện, bình luận phân tích, infographic… được áp dụng, tạo nên diện mạo hiện đại cho báo chí đổi mới.

1996-2006 là giai đoạn bản lề, Việt Nam thoát khỏi hậu khủng hoảng, tiến vào công cuộc đổi mới sâu sắc cả về thể chế, kinh tế, văn hóa và đối ngoại. Trong hành trình ấy, báo chí không chỉ là người kể chuyện mà là người kiến tạo, phản biện và đồng hành cùng dân tộc. Báo chí đã thực hiện xuất sắc sứ mệnh: Là “cầu nối” giữa Đảng và dân; là “ngọn đèn” soi chiếu những khuất tất; là “cánh tay” cổ vũ cải cách; là “đài quan sát” trong thời đại hội nhập. Và hơn thế, báo chí thời kỳ này đã chứng minh rằng: đổi mới không thể thiếu ngôn luận; phát triển không thể thiếu thông tin trung thực; và dân chủ, công bằng, văn minh – không thể thiếu báo chí làm nhiệm vụ giám sát quyền lực. Tiến sĩ NHỊ LÊ, nguyên Phó Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản

Minh Luận – Trường Hà